ਜਿਨੀ ਪਛਾਤਾ ਹੁਕਮੁ ਤਿਨ ਕਦੇ ਨ ਰੋਵਣਾ।

ਆਖਿਰਕਾਰ ਇਕ ਇਨਸਾਨ ਚਾਹੁੰਦਾ ਕੀ ਹੈ ?

ਜੇ ਇਨਸਾਨ ਮਨ ਦੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਚੜ੍ਹਦੀਕਲਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਮਨ ਦਾ ਟਿਕਾਅ ਭਾਲਦਾ ਹੈ; ਜੇ ਇਨਸਾਨ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮਾਨਸਿਕ ਦੁੱਖ, ਖਿਝ, ਦੁਵਿਧਾ ਅਤੇ ਕਲੇਸ਼ ਤੋਂ ਖਹਿੜਾ ਛੁਟਿਆ ਰਹੇ; ਮਾੜੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਰੱਬ ਨਾਲ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਹਰ ਵੇਲੇ ਸ਼ੁਕਰਾਨੇ ਦੇ ਭਾਵ ਨਾਲ ਮਨ ਲਬਾਲਬ ਰਹੇ ਤਾਂ ਇਨਸਾਨ ਦੇ ਮਨ ਨੂੰ ਇਸ ਮੁਕਾਮ ਤੱਕ, ਬਾਬੇ ਨਾਨਕ ਦਾ ਦਸਿਆ ਰਾਹ ਹੀ ਪਹੁੰਚਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਮੁਕਾਮ ਉਪਰ ਪਹੁੰਚੇ ਇਨਸਾਨ ਨੂੰ ਹੀ ਨਾਨਕ ਨੇ ਸਚਿਆਰ ਕਿਹਾ ਹੈ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿਚ ਮਨ ਦੀ ਇਸੇ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਸੱਚਖੰਡ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ, ‘ਪਰਮਗਤਿ ਪਾਉਣਾ’ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਉਸ ‘ਸੱਚੇ ਨਾਲ ਮੇਲ’ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ।

ਸਾਡੇ ਉਪਰ ਬਖਸ਼ਿਸ਼ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਇਕੋ ਇਕ ਬਾਬੇ ਨੇ ਆਨੰਦ ਰੂਪੀ ਮੰਜਿਲ ਵੀ ਦਿਖਾਈ, ਇਸ ਦਾ ਰਾਹ ਵੀ ਬੁਝਾਇਆ, ਰਸਤੇ ਦੀਆਂ ਔਕੜਾਂ ਤੋਂ ਸੁਚੇਤ ਵੀ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇਸ ਆਤਮਿਕ ਸਫ਼ਰ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਮਾਨ ਦੀ ਸੂਚੀ ਵੀ ਸਾਨੂੰ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿਚ ਬਖਸ਼ੀ, ਇਹ ਬੇਸ਼ਕੀਮਤੀ ਸਮਾਨ ਕਿਥੋਂ ਅਤੇ ਕਿਵੇਂ ਮਿਲੇਗਾ, ਕਿਵੇਂ ਉਸਦੀ ਰਾਖੀ ਕਰਨੀ ਹੈ, ਇਹ ਵੀ ਦੱਸਿਆ।  

ਪਰ ਮੈਂ ਇਸ ਲੇਖ ਵਿਚ ਸਿਰਫ ਉਸ ਵੱਡੇ ਅਤੇ ਅਹਿਮ ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਨੀ ਹੈ ਜੋ ਸਚਿਆਰ ਬਣਨ ਦੀ ਕੂੰਜੀ ਹੈ ਜੋ ਇਸ ਆਤਮਿਕ ਸਫ਼ਰ ਨੂੰ ਕਾਮਯਾਬੀ ਨਾਲ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਦਾ ਰਾਜ਼ ਹੈ। ਇਸ ਰਾਜ਼ ਦਾ ਨਾਮ ਹੈ – ਹੁਕਮੁ। ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਮਝਣ, ਬੁੱਝਣ ਅਤੇ ਜਿਉਣ ਤੋਂ ਬਗੈਰ ਕੁਝ ਵੀ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ।

ਕਿਵ ਸਚਿਆਰਾ ਹੋਈਐ ਕਿਵ ਕੂੜੈ ਤੁਟੈ ਪਾਲਿ॥
ਅਰਥ: ਮੈਂ ਸਚਿਆਰ ਕਿਵੇਂ ਬਣਾ, ਉਸ ਸੱਚੇ ਨਾਲ ਅੰਦਰੋਂ ਕਿਵੇਂ ਜੁੜਾਂ, ਕਿਵੇਂ ਮੇਰੇ ਅਤੇ ਉਸ ਵਿਚਕਾਰ ਉਸਰੀ ਹੋਈ ਕੰਧ ਟੁੱਟੇ।

ਇਸ ਦਾ ਜਵਾਬ ਅਗਲੀ ਪੰਕਤੀ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ:

ਹੁਕਮਿ ਰਜਾਈ ਚਲਣਾ ਨਾਨਕ ਲਿਖਿਆ ਨਾਲਿ॥
ਅਰਥ: ਰਜਾਈ (ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ) ਵੱਲੋਂ ਸਥਾਪਤ ਹੁਕਮ ਅਨੁਸਾਰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਜਿਉਂ ਕੇ ਹੀ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਉਸ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਨਾਲ ਜੁੜ ਸਕਦਾ ਹਾਂ।

ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿਚ ਆਉਂਦੇ ਸ਼ਬਦ ਭੈ, ਨਾਉ ਅਤੇ ਭਾਣਾ ਵੀ ਹੁਕਮ ਵਜੋਂ ਹੀ ਵਰਤੇ ਗਏ ਹਨ। ਗੁਰੂ ਸਹਿਬਾਨਾਂ ਨੇ ‘ਹੁਕਮ’ ਦੇ ਇਸ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਬੜੇ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਪਰ ਸਾਡੇ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਵਿਆਖਿਆਕਾਰ ‘ਹੁਕਮ ਵਿਚ ਚੱਲਣ’ ਦੇ ਇਸ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਸੌਖਿਆਂ ਕਰਕੇ ਆਮ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸਮਝਾ ਸਕੇ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਸਾਡੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਹੁਕਮ ਉੱਪਰ ਓਨੀ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ, ਜਿੰਨੀ ਗੁਰਮਤਿ ਦੇ ਹੋਰ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਉੱਪਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਹੈਰਾਨੀ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਨਾਨਕ ਜਿਸ ਨੁਕਤੇ ਨੂੰ ਸਿੱਖੀ ਦੀ ਜੜ੍ਹ ਕਹਿ ਰਹੇ ਹਨ, ਉਸ ਉੱਪਰ ਐਨੀ ਘੱਟ ਚਰਚਾ? ਹੁਣ ਤੱਕ ਸੈਂਕੜੇ ਕਿਤਾਬਾਂ ਕੇਵਲ ਹੁਕਮ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਉੱਪਰ ਹੀ ਲਿਖਣੀਆਂ ਬਣਦੀਆਂ ਸਨ। ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਜੇ ਹੁਕਮ ਬਾਰੇ ਕਿਸੇ ਨੇ ਜੇ ਲਿਖਿਆ ਜਾਂ ਬੋਲਿਆ, ਤਾਂ ਉਹ ਨੇ ਮਲੇਸ਼ੀਆ ਤੋਂ ਸਿੱਖੀ ਵਿਚਾਰ ਫੋਰਮ ਦੇ ਡਾ. ਕਰਮਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਢਿੱਲੋਂ। ਮੈਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ 2017 ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਜਪੁ ਬਾਣੀ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਸੁਣੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਦੇ ਵੀਡੀਓਜ਼ www.sikhivicharforum.org ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਯੂ-ਟਿਊਬ ਚੈਨਲ ਉੱਪਰ ਉਪਲਬਧ ਹਨ। ਇਸ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ‘ਹੁਕਮ’ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਉੱਪਰ ਕਈ ਘੰਟੇ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਜਪੁ ਬਾਣੀ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਉਪਰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਇਕ ਕਿਤਾਬ ਵੀ ਉਪਲਭਧ ਹੈ। 

ਇਸ ਲੰਬੇ ਲੇਖ ਨੂੰ ਆਪਾਂ ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਾਂਗੇ। ਪਹਿਲੇ ਭਾਗ ਵਿਚ ਸਮਝਾਂਗੇ ਕਿ, ਇਹ ਹੁਕਮ ਹੈ ਕੀ ? ਕੀ ਹੁਕਮ ਕਿਸਮਤ ਹੈ ? ਕੀ ਹੁਕਮ ਅਰਦਾਸਾਂ ਨਾਲ ਬਦਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ? ਕੀ ਕਿਸੇ ਅਫਸਰ ਵਾਂਗ ਰੱਬ ਰਿਸ਼ਵਤ ਲੈ ਕੇ ਜਾਂ ਤਰਸ ਖਾ ਕੇ ਹੁਕਮ ਸੁਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ? ਕੀ ਬੰਦੇ ਦੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਰੱਬ ਹੁਕਮ ਸਣਾਉਂਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ? ਕੀ ਰੱਬ ਹੁਕਮ ਬਦਲਦਾ ਵੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ?

ਦੂਜੇ ਭਾਗ ਵਿਚ ਹੁਕਮ ਪਛਾਨਣ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕਰਾਂਗੇ ਤਾਂ ਜੋ ਹੁਕਮ ਸੌਖਿਆਂ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕੇ। ਉਸ ਰੱਬੀ ਹੁਕਮ ਦੀ ਵੀ ਗੱਲ ਕਰਾਂਗੇ ਜੋ ਸਚਿਆਰ ਬਣਨ ਲਈ, ਬਾਬੇ ਨਾਨਕ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਦਿਖਾਇਆ ਹੈ।

ਭਾਗ 1
1. ਹੁਕਮ ਹੈ ਕੀ ?

ਹੁਕਮ, ਉਹ ਕੁਦਰਤੀ ਕਾਨੂੰਨ/ਨਿਯਮ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਪੂਰੀ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਚੱਲ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਹ ਨਿਯਮ ਫ਼ਿਜ਼ੀਕਲ, ਕੈਮੀਕਲ, ਬਾਇਓਲੌਜ਼ੀਕਲ, ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਿਕ ਅਤੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਸਮੇਤ ਹਰ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਲਾਗੂ ਹਨ। ਭਾਵ, ਇਸ ਪੂਰੀ ਕਾਇਨਾਤ ਦੇ ਰਚੇ ਜਾਣ ਪਿੱਛੇ, ਸੂਰਜ ਦੇ ਚੜ੍ਹਨ ਪਿੱਛੇ, ਹਵਾਵਾਂ ਚੱਲਣ ਪਿੱਛੇ, ਮੌਸਮ ਬਦਲਣ ਪਿੱਛੇ, ਪੰਛੀ ਅਤੇ ਜਹਾਜ਼ ਉੱਡਣ ਪਿੱਛੇ, ਤਰਨ ਪਿੱਛੇ, ਡੁੱਬਣ ਪਿੱਛੇ, ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਜਨਮ ਅਤੇ ਮਰਨ ਪਿੱਛੇ, ਜੋ ਕੁਦਰਤੀ ਨਿਯਮ ਹਨ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ਨੇ ਹੁਕਮ ਕਿਹਾ ਹੈ। ਮਨ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਜਲਣ, ਖੁਸ਼ੀ, ਸੋਗ, ਖੇੜ੍ਹੇ, ਆਨੰਦ ਅਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਪਿੱਛੇ ਜੋ ਕੁਦਰਤੀ ਨਿਯਮ ਹਨ, ਉਹ ਵੀ ਹੁਕਮ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰਾਂ ਸਚਿਆਰ ਬਣਨ ਦਾ ਵੀ ਇਕ ਹੁਕਮ ਹੈ। ਇਹੀ ਹੁਕਮ ਪੂਰੇ ਗੁਰੂ ਗਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਬਾਣੀ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ।

2. ਕੀ ਹੁਕਮ ਕਿਸਮਤ ਹੈ ?

ਹੁਕਮ ਕਿਸਮਤ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਕਿਸਮਤ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਕੁਝ ਬਦਲ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ, ਤੁਹਾਡੇ ਹੱਥ ਵੱਸ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਪਰ ਹੁਕਮ ਤਾ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਜੋ ਮਰਜੀ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ ਪਰ ਉਸਦਾ ਨਤੀਜਾ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਤਰੀਕੇ ਭੁਗਤਣਾ ਪਵੇਗਾ। ਜਿੱਥੇ ਤੱਕ ਇਨਸਾਨ ਅਤੇ ਹੁਕਮ ਦਾ ਸਬੰਧ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ, Law of Consequence ਦੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਇਸ ਨੂੰ ‘ਨਤੀਜਿਆਂ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ’ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਭਾਵ ਕੁਝ ਵੀ ਕਰਨ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਰੱਬ ਵੱਲੋਂ ਇਨਸਾਨ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ ਪਰ ਉਸ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹੁਕਮ ਮੁਤਾਬਿਕ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੈ।

ਜੇਹਾ ਬੀਜੈ ਸੋ ਲੁਣੈ ਕਰਮਾ ਸੰਦੜਾ ਖੇਤੁ ॥ (134)
ਜੈਸਾ ਬੀਜੈ ਸੋ ਲੁਣੇ ਜੋ ਖਟੇ ਸੋ ਖਾਇ ॥ (730)
ਅਰਥ: ਜਿਹਾ ਬੀਜਾਂਗਾ, ਓਹੀ ਵੱਢਾਂਗਾ, ਜੋ ਕਮਾਉਂਗਾ, ਓਹੀ ਖਾਊਂਗਾ। ਭਾਵ ਜਿਹੋ ਜਿਹੇ ਮੇਰੇ ਕਰਮ ਹੋਣਗੇ, ਉਸੇ ਮੁਤਾਬਕ ਮੈਨੂੰ ਫਲ ਮਿਲੇਗਾ। ਇਹੋ ਜਿਹਾ ਹੈ ਜਿੰਦਗੀ ਦਾ ਇਹ ਖੇਤ।

ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖੂਹ ਵਿਚ ਛਾਲ ਮਾਰਨ ਦੀ ਖੁੱਲ੍ਹ ਇਨਸਾਨ ਕੋਲ ਹੈ ਪਰ ਉਸ ਦਾ ਨਤੀਜਾ (ਹੁਕਮ) ਉਸ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਛਾਲ ਮਾਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਮਰਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਹੱਡੀਆਂ ਟੁੱਟਦੀਆਂ ਹਨ, ਇਹ ਹੁਕਮ ਤੈਅ ਕਰੇਗਾ। ਜੋ ਖੂਹ ਦੀ ਡੂੰਘਾਈ, ਉਸ ਦੀ ਧਰਾਤਲ, ਆਸ ਪਾਸ ਤੋਂ ਮਿਲਣ ਵਾਲੀ ਮਦਦ ਆਦਿ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰੇਗਾ।

3.  ਸਭ ਕੁਝ ਹੁਕਮ ਅਧੀਨ ਹੈ।

ਉਸ ਮਾਲਕ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹਰ ਮਨੁੱਖ, ਜੀਵ, ਜੰਤੂ, ਪਾਣੀ, ਅੱਗ, ਹਵਾ, ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦਾ ਹਰ ਚੱਲ-ਅਚੱਲ ਜ਼ਰ੍ਹਾ, ਉਸ ਹੁਕਮ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਭਾਵ ਉਕਤ ਹਰ ਚੀਜ਼ ਖਾਸ ਨਿਯਮਾਂ ਵਿਚ ਬੱਝੀ ਹੈ। ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅੱਗ ਵਿਚ ਕਾਗਜ਼ ਪਾਉਣ ‘ਤੇ ਅੱਗ ਉਸ ਕਾਗਜ਼ ਨੂੰ ਸਾੜ ਦੇਵੇਗੀ, ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਕਾਗਜ਼ ਕਿਸੇ ਰੱਦੀ ਕਾਪੀ ਦਾ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਫ਼ਿਰ ਕਿਸੇ ਰੂਹਾਨੀ ਕਿਤਾਬ ਦਾ। ਅੱਗ ਇਸੇ ਹੁਕਮ ਅਧੀਨ ਵਿਚਰਦੀ ਹੈ। ਕਈ ਵਾਰ ਅਸੀਂ ਸੋਚਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸਰਸਾ ਨਦੀ ਵਿਚ ਕੁਦਰਤ ਨੇ ਪਾਣੀ ਘਟਾ ਕਿਉਂ ਨਾ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸ ਵਕਤ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਇਸ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ? ਤੱਤੀ ਰੇਤ ਠੰਢੀ ਕਿਉਂ ਨਾ ਹੋ ਗਈ ਜਦੋਂ ਉਸ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਸਿਰ ‘ਤੇ ਪਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਹੁਕਮ ਦਾ ਇਹ ਪੱਖ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿਚ ਕਈ ਥਾਈਂ ਸਮਝਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ :

ਭੈ ਵਿਚਿ ਪਵਣੁ ਵਹੈ ਸਦਵਾਉ ॥ ਭੈ ਵਿਚਿ ਚਲਹਿ ਲਖ ਦਰੀਆਉ ॥

ਭੈ ਵਿਚਿ ਅਗਨਿ ਕਢੈ ਵੇਗਾਰਿ ॥ ਭੈ ਵਿਚਿ ਧਰਤੀ ਦਬੀ ਭਾਰਿ ॥ (464)

ਅਰਥ: ਭੈ ਦਾ ਭਾਵ ਹੈ ਹੁਕਮ/ਕੁਦਰਤੀ ਨਿਯਮ। ਉਪਰਲੇ ਸਬਦਿ ਦਾ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਪਾਣੀ, ਧਰਤੀ, ਅੱਗ, ਹਵਾ ਆਦਿ ਕੁਦਰਤੀ ਨਿਯਮਾਂ ਵਿਚ ਬੱਝੇ ਹੋਏ ਹਨ।

ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੱਤਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਿਯਮਾਂ ਤਹਿਤ ਹੀ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਹਾਈਡ੍ਰੋਜ਼ਨ ਦੇ ਦੋ ਕਣ ਅਤੇ ਆਕਸੀਜਨ ਦਾ ਇੱਕ ਕਣ ਮਿਲਕੇ ਹੀ ਪਾਣੀ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰਾਂ ਧਰਤੀ ਉੱਪਰ ਗੁਰੂਤਾ ਖਿੱਚ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ (Law Of Gravity) ਲਾਗੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਮੁਤਾਬਿਕ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਖੜ੍ਹਕੇ ਉੱਪਰ ਵੱਲ ਸੁੱਟੀ ਚੀਜ਼ ਹੇਠਾਂ ਆਉਣੀ ਹੀ ਆਉਣੀ ਹੈ। ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਬਣਾਏ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੱਤਾਂ ਨੇ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਨਿਯਮਾਂ ਮੁਤਾਬਿਕ ਹੀ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਹੈ, ਫ਼ਿਰ ਭਾਵੇਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿਚ ਕੋਈ ਨੇਕ ਨੀਅਤ ਵਾਲਾ ਇਨਸਾਨ ਆਵੇ ਤੇ ਭਾਵੇਂ ਕੂੜ ਬਿਰਤੀ ਵਾਲਾ।

4. ਹੁਕਮ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹਾਲਾਤ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਬਦਲਦਾ ।

ਜਿੰਨਾ ਉਹ ਹੁਕਮੀ (ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ) ਸਦੀਵੀਂ ਹੈ, ਓਨਾ ਹੀ ਉਸ ਦਾ ਹੁਕਮ ਸਦੀਵੀਂ ਹੈ। ਸਦੀਵੀਂ ਤੋਂ ਭਾਵ ਕਿ ਜੋ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਹੈ। ਕਦੇ ਨਾ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਵਾਲਾ, ਕਦੇ ਨਾ ਬਦਲਣ ਵਾਲਾ, ਕਦੇ ਨਾ ਰੁਕਣ ਵਾਲਾ। ਹਰ ਹਾਲ, ਹਰ ਸਮੇਂ, ਹਰ ਜਗ੍ਹਾ, ਹਮੇਸ਼ਾ ਅਡੋਲ ਹੈ।

ਸਾਚਾ ਸਾਹਿਬੁ ਸਾਚੁ ਨਾਇ
ਅਰਥ: ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸੀ, ਹੈ ਅਤੇ ਰਹੇਗਾ। ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਸ ਦਾ ਨਾਇ (ਹੁਕਮ) ਵੀ ਸੀ, ਹੈ ਅਤੇ ਰਹੇਗਾ।)

ਭਾਵ, ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ, ਹੁਕਮ ਨੂੰ ਕਦੇ ਵੀ, ਕਿਸੇ ਲਈ ਵੀ, ਕਿਸੇ ਵੀ ਹਾਲਾਤ ਵਿਚ ਬਦਲਦਾ ਨਹੀਂ। ਭਾਵੇਂ ਜਾਦੂ ਟੂਣੇ ਕਰ ਲਏ ਜਾਣ ਅਤੇ ਭਾਵੇਂ ਅਰਦਾਸਾਂ ਕਰ ਲਈਆਂ ਜਾਣ, ਕਿਨ੍ਹੇ ਵੀ ਪਾਠ ਕਰ ਲਏ ਜਾਣ। ਇਸੇ ਸਿਧਾਂਤ ਕਾਰਨ ਨਾਨਕ ਦੀ ਸਿੱਖੀ, ਚਮਤਕਾਰਾਂ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ ਕਿਉਂਕਿ ਅਸੀਂ ਚਮਤਕਾਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹੀ ਉਸ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਹਾਂ ਜੋ ਹੁਕਮ (ਕੁਦਰਤੀ ਨਿਯਮਾਂ) ਦੇ ਉਲਟ ਜਾ ਕੇ ਘਟੇ।

5. ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਉਪਰ ਹੁਕਮ ਲਾਗੂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ।
 
ਨਾਨਕ ਵਿਗਸੈ ਵੇਪਰਵਾਹੁ ॥ – (2)
ਅਰਥ: ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਹੁਕਮ ਤੋਂ ਪਰੇ ਹੈ। ਇਸ ਕਾਇਨਾਤ ਦੇ ਮਾਲਕ ਉੱਪਰ ਇਸ ਹੁਕਮ ਦਾ ਕੋਈ ਅਸਰ ਨਹੀਂ ।
ਭਾਵ, ਜੋ ਨਿਯਮ ਸਾਰੀ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਉਪਰ ਲਾਗੂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਉਪਰ ਲਾਗੂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ। ਮਸਲਨ, ਨਾ ਉਹ ਜੰਮਦਾ, ਨਾ ਉਹ ਮਰਦਾ ਹੈ। ਨਾ ਹੀ ਉਸ ਉਪਰ ਕਿਸੇ ਦਾ ਜ਼ੋਰ ਚਲਦਾ ਹੈ।

6. ਪੂਰਾ ਹੁਕਮ ਕਦੇ ਇਨਸਾਨੀ ਸਮਝ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਆ ਸਕਦਾ।
 
ਸਿੱਖੀ ਮੁਤਾਬਿਕ ਹੁਕਮ ਨੂੰ ਭਾਵੇਂ ਪਛਾਣਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਸਾਰੇ ਹੁਕਮ ਨੂੰ ਕਦੇ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ।
ਕਥਨਾ ਕਥੀ ਨ ਆਵੈ ਤੋਟਿ ॥ ਕਥਿ ਕਥਿ ਕਥੀ ਕੋਟੀ ਕੋਟਿ ਕੋਟਿ ॥ (2)
ਅਰਥ: ਜੇ ਅਣਗਿਣਤ ਲੋਕ, ਅਣਗਿਣਤ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਹੁਕਮ ਬਾਰੇ ਵਖਿਆਨ ਕਰਨ, ਤਾਂ ਵੀ ਉਸ ਦਾ ਪੂਰਾ ਖ਼ੁਲਾਸਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ।
ਭਾਵ ਜਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਵਾਲਾਂ ਦੇ ਜਵਾਬ ਮਿਲ ਸਕਦੇ ਹਨ ਪਰ ਹਰ ਸਵਾਲ ਦਾ ਨਹੀਂ। ਨਾ ਹੀ ਸਵਾਲ ਕਰਨਾ ਗਲਤ ਹੈ, ਨਾ ਹੀ ਜਵਾਬ ਲੱਭਣਾ, ਪਰ ਹਰ ਸਵਾਲ ਦਾ ਜਵਾਬ ਮਿਲੇ, ਇਹ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ।

ਸੋ ਹੁਕਮ ਸਬੰਧੀ ਇਹ ਮੋਟੇ ਮੋਟੇ ਸਿਧਾਂਤ, ਗੁਰਬਾਣੀ ਸਾਨੂੰ ਥਾਂ ਥਾਂ ਸਮਝਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿਚ ਬਿਠਾ ਕੇ ਹੁਣ ਆਪਾਂ ਗੱਲ ਕਰੀਏ, ਹੁਕਮ ਪਛਾਨਣ ਦੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਦੱਸ ਦੇਵਾਂ ਕਿ ਮੇਰੀ ਰੁਚੀ ਹੁਕਮ ਵਿਚ ਹੇਠ ਲਿਖੀ ਪੰਕਤੀ ਨੇ ਵਧਾਈ ਸੀ ਜੋ ਮੈਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਔਖੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿਚ ਯਾਦ ਆਉਂਦੀ । ਪਰ ਪੂਰੀ ਤਰਾਂ ਸਮਝ ਕਦੇ ਨਾ ਆਉਂਦੀ। ਉਹ ਪੰਕਤੀ ਸੀ ਪੰਜਵੇਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਦੀ:

ਜਿਨੀ ਪਛਾਤਾ ਹੁਕਮੁ ਤਿਨੁ ਕਦੇ ਨ ਰੋਵਣਾ ॥ – (523)

ਅਰਥ: ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹੁਕਮ ਨੂੰ ਪਛਾਣ ਕੇ ਜੀਵਨ ਜੀਵਿਆ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਰੋਣਾ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ। ਭਾਵ ਉਹ ਕਦੇ ਨਾਕਾਮਯਾਬ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ।

ਮੈਨੂੰ ਇੰਝ ਲੱਗਾ ਜਿਵੇਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਮੈਨੂੰ ਇਕ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਜੀਵਨ ਲਈ ਰਾਜ਼ ਦੱਸ ਰਹੇ ਹੋਣ ਜੋ ਮੈਂ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਪਾ ਰਿਹਾ। ਖੈਰ, ਆਪਾਂ ਪਹਿਲੇ ਭਾਗ ਵਿਚ ਹੁਕਮ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਕਰ ਚੁਕੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਹੁਣ ਭਾਗ ਦੂਜੇ ਵਿਚ ਹੁਕਮ ਪਛਾਨਣ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਉਧਾਹਰਣਾਂ ਵਿਚਾਰੀਏ:

1.     ਜਨਮ, ਮੌਤ ਅਤੇ ਹੁਕਮ

ਓ.       ਜੋ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਮਰਦਾ ਵੀ ਹੈ- ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਸੁਪਨਾ ਹੋਵੇ, ਖ਼ਿਆਲ ਹੋਵੇ, ਇਨਸਾਨ ਹੋਵੇ, ਪਸ਼ੂ ਹੋਵੇ, ਪੌਦਾ ਹੋਵੇ, ਧਰਤੀ ਹੋਵੇ, ਆਕਾਸ਼ ਹੋਵੇ, ਆਜ਼ਾਦੀ ਹੋਵੇ, ਗੁਲ਼ਾਮੀ ਹੋਵੇ, ਬਾਪ ਹੋਵੇ, ਮਾਂ ਹੋਵੇ, ਭਰਾ, ਭੈਣ, ਬੱਚਾ ਜਾਂ ਜੀਵਨ ਸਾਥੀ।
ਜੋ ਉਪਜੈ ਸੋ ਬਿਨਸਿ ਹੈ ਦੁਖੁ ਕਰਿ ਰੋਵੈ ਬਲਾਇ ॥ – (337)
ਅਰਥ: ਜੋ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਮਰਦਾ ਵੀ ਹੈ, ਫ਼ਿਰ ਉਸ ਦੇ ਦੁੱਖ ਵਿਚ ਭਲਾ ਮੈਂ ਕਿਉਂ ਰੋਵਾਂ ।
 
ਜੋ ਉਪਜੈ ਸੋ ਸਗਲ ਬਿਨਾਸੈ ਰਹਨੁ ਨ ਕੋਊ ਪਾਵੈ ॥ – (1231)
ਅਰਥ: ਜੋ ਉਪਜਦਾ ਹੈ ਉਹ ਸਭ ਨਾਸ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਥੇ ਸਦਾ ਲਈ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਟਿਕ ਸਕਦਾ । 

ਹੁਕਮ ਦਾ ਇਹ ਪੱਖ ਜੇਕਰ ਇਨਸਾਨ ਜਿੰਦਗੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਵਿਚ ਹੀ ਆਪਣੇ ਜ਼ਹਿਨ ਵਿਚ ਵਸਾ ਲਵੇ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਪਿਆਰੇ ਤੋਂ ਵਿਛੜਣ ਵੇਲੇ, ਮਨ ਨੂੰ ਅਡੋਲ ਰਹਿਣ ਵਿਚ ਮਦਦ ਹੋਵੇਗੀ। ਜੇ  ਸਮੇਂ ਸਮੇਂ ਉਪਰ ਇਨਸਾਨ ਇਹ ਯਾਦ ਰੱਖੇ ਕਿ ਜੋ ਮੇਰੇ ਆਸ ਪਾਸ ਨੇ, ਜੋ ਮੈਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਪਿਆਰੇ ਨੇ, ਉਹਨਾਂ ਇਕ ਦਿਨ ਜ਼ਰੂਰ ਚਲੇ ਜਾਣਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੇਰੇ ਨਾਲੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਚਲੇ ਜਾਣ। ਇਕ ਤਾਂ ਇਸ ਨਾਲ ਵਿਛੋੜੇ ਸਮੇਂ, ਰੱਬ ਉੱਪਰ ਗਿਲ੍ਹਾ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਇਨਸਾਨ ਆਪਣੇ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੰਭਾਲ ਕੇ ਰੱਖਦਾ ਹੈ।

ਅ.      ਕਿਸੇ ਵੀ ਜੀਵਤ ਚੀਜ਼ ਦੇ ਖ਼ਾਤਮੇ ਦਾ ਸਮਾਂ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਨਹੀਂ – ਮਨੁੱਖ ਕਿਸੇ ਵੀ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਉਮਰ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਆਪਣੀ ਵਿਗਿਆਨਕ ਯੋਗਤਾ ਅਨੁਸਾਰ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਉਸ ਦੀ ਮਿਆਦ ਸਬੰਧੀ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ। ਜਿਵੇਂ ਅੱਜ ਵਿਗਿਆਨਕ ਤਰੱਕੀ ਬਦੌਲਤ ਇਨਸਾਨ ਦੀ ਔਸਤਨ ਉਮਰ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ਪਰ ਕਿਸੇ ਲਈ ਵੀ ਇਹ ਪੱਕੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਕਿ ਉਹ ਇੰਨੇ ਸਾਲ ਜ਼ਰੂਰ ਜੀਵੇਗਾ। ਕਈ ਵਾਰ ਕਿਸੇ ਦੇ ਛੋਟੀ ਉਮਰੇ ਤੁਰ ਜਾਣ ਦੀ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਵੀ ‘ਰੱਬ ਵੱਲੋਂ ਧੱਕਾ’ ਕਰਾਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂਕਿ ਇਹ ਵੀ ਹੁਕਮ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੀ ਹੈ।

ੲ.      ਜਨਮ ਦਾ ਘਰ ਅਤੇ ਹੁਕਮ – ਇੱਕ ਬੱਚਾ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਅਮੀਰ ਘਰ ਵਿਚ ਜਨਮ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਭੁੱਖ-ਮਰੀ ਨਾਲ ਜੂਝ ਰਹੇ ਕਿਸੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ। ਬਹੁਤੇ ਲੋਕ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਰੱਬ ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਉਲਾਂਭਾ ਦਿੰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਕਿਉਂ ਕਿਸੇ ਗ਼ਰੀਬ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੋਚ ਕੇ ਦੁਖੀ ਹੋਣ ਨਾਲ ਵਰਤਾਰਾ ਬਦਲ ਨਹੀਂ ਜਾਣਾ। ਉਸ ਦਾ ਸਾਰਾ ਹੁਕਮ ਕਦੇ ਸਮਝਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾਣਾ। ਬਿਹਤਰ ਹੈ, ਜੋ ਮਿਲਿਆ ਹੈ, ਉਸ ਨਾਲ ਜੀਵਨ ਸੰਵਾਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੀਏ।

2.      ਹਾਲਾਤ ਅਤੇ ਹੁਕਮ

ਓ.     ਇੱਕ ਬੱਚਾ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਅਨਾਥ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਜਿਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਮਾਂ-ਬਾਪ, ਦਾਦਾ-ਦਾਦੀ, ਭੈਣ-ਭਰਾਵਾਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਪਰਿਵਾਰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਵੀ ਹੁਕਮ ਦਾ ਹੀ ਹਿੱਸਾ ਹੈ। ਜੋ ਵੀ ਹੁਕਮ ਤੁਹਾਡੇ ਹਿੱਸੇ ਆਇਆ ਹੈ, ਗੁਰੂ ਦੀ ਮੱਤ ਲੈ ਕੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਹਰ ਪਹਿਲੂ ਵਿਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰੀਏ। ਅੱਜ ਦਾ ਮਨੁੱਖ ਅਚਨਚੇਤ ਕਈ ਅਜਿਹੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਉਸ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਕਦੇ ਸੋਚਿਆ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਅੱਤਵਾਦ, ਜੰਗਾਂ, ਵਿੱਤੀ ਘਾਟੇ, ਅਚਨਚੇਤ ਮੌਤਾਂ, ਕਈ ਅਜਿਹੀਆਂ ਅਣਸੁਖਾਵੀਆਂ ਸਥਿਤੀਆਂ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਇਨਸਾਨ ਸਿੱਧਾ ਰੱਬ ਨੂੰ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਕੱਢਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਕਈਆਂ ਦੇ ਘਰ ਅਪਾਹਜ ਬੱਚੇ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਕਈ ਖੁਦ ਕਿਸੇ ਮਾਰੂ ਬਿਮਾਰੀ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਕਈ ਵਾਰ ਅਜਿਹਾ ਆਪਣੀ ਗ਼ਲਤੀ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਜਾਂ ਫ਼ਿਰ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦੀ। ਕਈ ਮਾੜੇ ਹਾਲਾਤ ਇਸ ਲਈ ਵੀ ਬਣਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਮਨੁੱਖਤਾ ਹਾਲੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਕਸਤ ਨਹੀਂ ਹੋਈ। ਇਨਸਾਨ ਇੱਕ ਜੰਗਲੀ ਜਾਨਵਰ ਵਾਂਗ ਲੱਖਾਂ ਸਾਲ ਜੰਗਲਾਂ, ਪਹਾੜਾਂ ਵਿਚ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਹਾਲੇ ਉਹ ਜੰਗਲੀ ਕਬੀਲਿਆਂ ਵਾਲੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ, ਇਨਸਾਨ ਵਿਚੋਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗਈ ਨਹੀਂ। ਹਾਲੇ ਇਸ ਨੇ ਸਰਬੱਤ ਦਾ ਭਲਾ ਮੰਨ ਕੇ ਜਿਉਣਾ ਨਹੀਂ ਸਿੱਖਿਆ। ਆਪਣੇ ਸਵਾਰਥ ਲਈ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਤਤਪਰ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਰਾ ਵਰਤਾਰਾ ਵੀ ਹੁਕਮ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ। ਜੇ ਇਹ ਹੁਕਮ ਪਛਾਣ ਲਿਆ ਤਾਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੁਚੇਤ ਹੋ ਕੇ ਜੀਵਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਮਨੁੱਖਤਾ ਨੂੰ ਬਿਹਤਰ ਬਨਾਉਣ ਲਈ ਉਦਮ ਵੀ ਆਪ ਮੁਹਾਰੇ ਹੀ ਹੋਵੇਗਾ।

ਅ.      ਸਿਰਫ਼ ਬਦਲਾਅ ਹੀ ਸਥਿਰ ਹੈ – ਬਦਲਾਅ ਹੁਕਮ ਦਾ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਪੱਖ ਹੈ। ਉਸ ਰਚਨਹਾਰੇ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਸਭ ਕੁਝ ਬਦਲਾਅ ਦੀ ਚੱਕੀ ਵਿਚੋਂ ਗੁਜ਼ਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਫ਼ਿਰ ਭਾਵੇਂ ਮਨ ਹੋਵੇ, ਕਿਰਦਾਰ ਹੋਵੇ, ਸਮਾਜ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਮੌਸਮ। ਪੱਤੇ ਹੋਣ ਜਾਂ ਹਾਲਾਤ, ਹਮੇਸ਼ਾ ਇੱਕੋ ਜਿਹੇ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੇ। ਹੁਕਮ ਦੇ ਇਸ ਪੱਖ ਦੀ ਪਛਾਣ ਸਾਨੂੰ ਦੁੱਖ ਦੀ ਘੜੀ ਵਿਚ ਮਾਯੂਸ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ੀ ਮੌਕੇ, ਆਪਿਓਂ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ।
ਦਿਨ ਰਵਿ ਚਲੈ  ਨਿਸਿ ਸਸਿ ਚਲੈ ਤਾਰਿਕਾ ਲਖ ਪਲੋਇ ॥ ਮੁਕਾਮੁ ਓਹੀ ਏਕੁ ਹੈ ਨਾਨਕਾ ਸਚੁ ਬੁਗੋਇ ॥ (64)
ਅਰਥ: ਸੂਰਜ, ਚੰਦ ਅਤੇ ਤਾਰਿਆਂ ਵਾਂਗ, ਕਾਇਨਾਤ ਵਿਚਲੀ ਹਰ ਰਚਨਾ, ਹਰ ਪਲ, ਦਿਨ ਰਾਤ, ਲਗਾਤਾਰ ਬਦਲਾਵ ਵਿਚੋਂ ਗੁਜਰ  ਰਹੀ ਹੈ। ਨਾਨਕ, ਉਸ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦੇ ਲੜ੍ਹ ਲੱਗ, ਜੋ ਕਿਸੇ ਬਦਲਾਵ ਵਿਚੋਂ ਨਹੀਂ ਗੁਜਰਦਾ, ਸਦਾ ਅਡੋਲ ਹੈ ਅਤੇ ਸਦਾ ਲਈ ਹੈ।

3.     ਕੂੜ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜਾਈ ਅਤੇ ਹੁਕਮ

ਅੱਤਿਆਚਾਰ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜਨ ਵਾਲੇ ਇਸ ਦੁਨੀਆ ਵਿਚ ਹਮੇਸ਼ਾ ਤੋਂ ਰਹੇ ਹਨ। ਅੱਤਿਆਚਾਰ ਵਿਰੁੱਧ ਆਵਾਜ਼ ਬੁਲੰਦ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ‘ਤੇ ਹੋਏ ਜ਼ੁਲਮਾਂ ਬਾਰੇ ਪੜ੍ਹ, ਸੁਣ, ਦੇਖ ਕੇ ਕਈ ਵਾਰ ਦੁੱਖ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਵੀ ਮਨ ਵਿਚ ਉੱਠਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇਕ ਇਨਸਾਨਾਂ ਨਾਲ ਅਜਿਹਾ ਕਿਉਂ ਵਾਪਰਦਾ ਹੈ? ਪਰ ਆਪਣੀ ਲੜਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਇਹ ਹੁਕਮ ਸਮਝ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੂੜ ਵਿਰੁੱਧ ਉਠਾਈ ਆਵਾਜ਼ ਨੇੜਲੇ ਭਵਿੱਖ ਵਿਚ ਸਰੀਰਕ, ਸਮਾਜਿਕ, ਮਾਨਸਿਕ ਅਤੇ ਵਿੱਤੀ ਮੁਸੀਬਤਾਂ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਫ਼ਿਰ ਭਾਵੇਂ ਚਰਖੜੀਆਂ ‘ਤੇ ਚੜ੍ਹਨਾ ਪਵੇ, ਸੀਸ ਲਹਾਉਣਾ ਪਵੇ, ਨੀਂਹਾਂ ਵਿਚ ਖੜ੍ਹਨਾ ਪਵੇ, ਫਾਂਸੀ ਚੜ੍ਹਨਾ ਪਵੇ, ਜ਼ਲੀਲ ਹੋਣਾ ਪਵੇ, ਕਚਿਹਰੀਆਂ ਦੇ ਚੱਕਰਾਂ ਵਿਚ ਪੈਣਾ ਪਵੇ ਜਾਂ ਵਿੱਤੀ ਤੰਗੀ ਝੱਲਣੀ ਪਵੇ। ਇਸ ਦਾ ਇੱਕ ਦੂਜਾ ਪਹਿਲੂ ਵੀ ਹੈ। ਕੂੜ ਦੇਖ ਕੇ ਜਰਨਾ ਜਾਂ ਇਸ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਨਾ, ਨੇੜਲੇ ਭਵਿੱਖ ਵਿਚ ਭਾਵੇਂ ਸਰੀਰਕ ਸੁੱਖ ਕਿਉਂ ਨਾ ਲੈ ਕੇ ਆਵੇ ਪਰ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਕੰਗਾਲੀ ਜ਼ਰੂਰ ਲੈ ਕੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਦੋਸ਼ ਦੇਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ, ਕੇਵਲ ਚੋਣ ਕਰਨੀ ਹੈ ਅਤੇ ਨਤੀਜਾ ਭੋਗਣਾ ਹੈ।

4.      ਹੁਕਮ, ਇੱਛਾਵਾਂ ਅਤੇ ਰਿਸ਼ਤੇ
ਸਾਡੀਆਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਤੋਂ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਕਰੀਬੀ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਤੋਂ ਬੇਅੰਤ ਇੱਛਾਵਾਂ ਹਨ ਜੋ ਬੜੇ ਹੀ ਗੁੱਝੇ ਤਰੀਕੇ, ਦੁੱਖਾਂ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਦੀਆਂ ਨੇ। ਇਹ ਵੱਡਾ ਨੁਕਤਾ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਦੋ ਲੇਖਾਂ ਵਿਚ ਬੜੇ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰਿਆ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਲੇਖਾਂ ਦੇ ਵੈੱਬ ਲਿੰਕ ਇਥੇ ਮੌਜ਼ੂਦ ਹਨ। 

ਰੱਬੀ ਹੁਕਮੁ ਦੇ ਉਲਟ ਨੇ ਸਾਡੀਆਂ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਤੋਂ ਇੱਛਾਵਾਂ: Relationship Desires & Hukam Explained | The Gurbani.

ਸਾਡੀਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ ਤੇ ਸਚਿਆਰਤਾ ਦਾ ਟੀਚਾ:Human Desires & Guru Nanak’s Hukam – Gurbani Insights | TheGurbani

5.    ਮਾਨਸਿਕ ਅਤੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਹੁਕਮ
ਜਿਸ ਤਰਾਂ ਪੁਲਾੜ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸਮੁੰਦਰ ਦੇ ਤਲ ਤੱਕ ਉਸ ਕਰਤੇ ਦਾ ਹੁਕਮ ਲਾਗੂ ਹੈ, ਉਸੇ ਤਰਾਂ ਮਾਨਸਿਕ ਸੁਖ ਸ਼ਾਂਤੀ ਲਈ, ਸਚਿਆਰ ਬਣਨ ਲਈ ਵੀ, ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਹੁਕਮ ਹੈ ਜੋ ਬਾਬੇ ਨਾਨਕ ਨੇ ਬੁਝਿਆ ਅਤੇ ਸਾਨੂੰ ਸਮਝਾਇਆ। ਇਸ ਪੂਰੇ ਹੁਕਮ ਦੀ ਤਫ਼ਸੀਲ ਗੁਰੂ ਗਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਬਾਣੀ ਵਿਚ ਦਰਜ ਹੈ। ਆਪਾਂ ਇਥੇ ਇਸਦੇ ਮੋਟੇ ਮੋਟੇ ਨੁਕਤੇ ਵਿਚਾਰ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ।

ਓ.     ਔਗੁਣ ਅਤੇ ਹੁਕਮ – ਗੁਰਬਾਣੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਕਾਮ (ਕਾਮਨਾਵਾਂ), ਕ੍ਰੋਧ, ਲੋਭ, ਮੋਹ ਅਤੇ ਹੰਕਾਰ ਵਰਗੇ ਔਗੁਣ ਹੀ ਮਾਨਸਿਕ ਦੁੱਖਾਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਕਾਰਨ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹੋ ਅੜਿੱਕੇ ਨੇ ਰੱਬੀ ਸੁੱਖ ਦੇ ਰਸਤੇ ਵਿਚ। ਔਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨਾਂ ਨੇ ਬਾਣੀ ਵਿਚ ਜਮੁ/ਜਮਦੂਤ ਕਿਹਾ ਹੈ ਜੋ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇਨਸਾਨ ਨੂੰ ਮਾਨਸਿਕ ਮੌਤ ਵੱਲ ਖਿੱਚਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ।
ਕਾਮਿ ਕ੍ਰੋਧਿ ਲੋਭਿ ਮਨੁ ਲੀਨਾ॥ ਤੜਫਿ ਮੂਆ ਜਿਉ ਜਲ ਬਿਨੁ ਮੀਨਾ ॥ – (1143)
ਅਰਥ: ਜਿਵੇਂ ਪਾਣੀ ਬਿਨਾ, ਮੱਛੀ ਤੜਪਦੀ ਹੈ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਨ ਵਿਚ ਕਾਮ (ਕਾਮਨਾਵਾਂ), ਕ੍ਰੋਧ ਅਤੇ ਲੋਭ ਵਰਗੇ ਵਿਕਾਰ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਇਨਸਾਨ ਦਾ ਮਨ ਤੜਪਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।

ਅ.      ਗੁਣ ਅਤੇ ਹੁਕਮ – ਸਦਾ ਸੁੱਖ ਦੀ ਅਵੱਸਥਾ ਲਈ ਰੱਬੀ ਗੁਣ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਪੈਦਾ ਕਰਨੇ ਹੋਣਗੇ। ਇਹ ਨਾਨਕ ਵੱਲੋਂ ਮਨੁੱਖਤਾ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਸਭ ਤੋਂ ਅਹਿਮ ਹੁਕਮ ਹੈ। ਸਿਰਫ਼ ਅਰਦਾਸਾਂ ਕਰਕੇ, ਖਾਸ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਰਟਨ ਕਰਕੇ ਇਹ ਅਵੱਸਥਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਹੋਣੀ, ਭਾਵੇਂ ਜਿੰਨਾ ਮਰਜ਼ੀ ਪਾਖੰਡ ਕਰ ਲਿਆ ਜਾਵੇ, ਭਾਵੇਂ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਤਪ ਕਰ ਲਏ ਜਾਣ, ਤੀਰਥ ਨਹਾ ਲਏ ਜਾਣ, ਸਭ ਬੇਅਰਥ ਹੈ। ਇਸੇ ਲਈ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਫ਼ਰਮਾਇਆ :
ਨਾਨਕ ਕੈ ਘਰਿ ਕੇਵਲ ਨਾਮੁ ॥ – (1136)
ਅਰਥ: ਨਾਨਕ ਸਾਨੂੰ ਕੇਵਲ ਰੱਬੀ ਗੁਣਾਂ ਦੀ ਖ਼ੁਰਾਕ ਹੀ ਦੇ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਕਿਉਂਕਿ ਇਹੋ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਰਸਤਾ ਹੈ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਨਾਲ ਜੁੜਣ ਦਾ। ਸਭ ਨੂੰ ਇਕ ਕਰਕੇ ਜਾਨਣਾ, ਉੱਦਮ, ਮਿਹਨਤ, ਗਿਆਨ, ਸਹਿਜ, ਸੰਤੋਖ, ਦਇਆ, ਨਿਰਭਉ, ਨਿਰਵੈਰ, ਮਿੱਠਾ ਬੋਲਣਾ, ਸਿਰਜਨਾਤਮਕਤਾ, ਸਿਫ਼ਤ-ਸਲਾਹੁ ਆਦਿ ਅਨੇਕਾਂ ਗੁਣ ਨੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਪਾਰ ਕਰਨ ਦਾ ਸੁਨੇਹਾ ਗੁਰੂ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਵੀ ਇੱਕ ਗੱਲ ਨੋਟ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰਬਾਣੀ ਮੁਤਾਬਿਕ ਗੁਣ ਦੇਣ ਵਾਲਾ, ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਸਰੋਤ ਕੇਵਲ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਹੀ ਹੈ।

ਨਾਨਕ ਨਿਰਗੁਣਿ ਗੁਣੁ ਕਰੇ ਗੁਣਵੰਤਿਆ ਗੁਣੁ ਦੇ ॥ – (2)
ਅਰਥ:ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਨੇ ਗੁਣਵਾਣ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਗੁਣ ਦਿੱਤੇ ਹਨ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਿਰਗੁਣਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਓਹੀ ਗੁਣ ਦੇ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਸੋ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਚੋਣ ਦੀ ਖੁੱਲ੍ਹ ਹੈ ਪਰ ਹੁਕਮ ਅਟੱਲ ਹੈ। ਇਹੀ ਕਿ ਔਗੁਣ ਦੁੱਖ ਨੇ ਅਤੇ ਗੁਣ ਸੁੱਖ। ਜੋ ਚੁਣਨਾ ਹੈ ਚੁਣ ਲਓ। ਜੇ ਇਹ ਹੁਕਮ ਸਮਝ ਕੇ ਵੀ ਨਾ ਅਪਣਾਇਆ ਤਾਂ ਫ਼ਿਰ ਆਪਣੇ ਦੁੱਖਾਂ ਲਈ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਨਹੀਂ ਠਹਿਰਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ।
ਦਦੈ ਦੋਸੁ ਨ ਦੇਊ ਕਿਸੈ ਦੋਸੁ ਕਰੰਮਾ ਆਪਣਿਆ ॥ – (433)
ਅਰਥ: ਆਪਣੇ ਦੁੱਖਾਂ ਪਿੱਛੇ ਆਪਣੇ ਹੀ ਕੀਤੇ ਕੰਮ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹਨ। ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਨੂੰ ਦੋਸ਼ ਦੇਣ ਦਾ ਕੋਈ ਫ਼ਾਇਦਾ ਨਹੀਂ।

ੲ.        ਸਿਫ਼ਤ ਸਲਾਹੁ – ਅਨੇਕਾਂ ਰੱਬੀ ਗੁਣਾਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਬਾਣੀ ਵਿਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਪਰ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਜਿਸ ਗੁਣ ਉਪਰ ਜ਼ੋਰ ਹੈ, ਉਹ ਹੈ ਸਿਫਤ ਸਲਾਹੁ ਦਾ ਗੁਣ। ਭਾਵ, ਕਰਤੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸ਼ੁਕਰਾਨੇ ਦਾ ਭਾਉ (ਅਹਿਸਾਸ)। ਸ਼ੁਕਰਾਨਾ ਸਾਹਾਂ ਦਾ, ਧਰਤੀ ਵਰਗੇ ਸੋਹਣੇ ਗ੍ਰਹਿ ਦਾ, ਤੰਦਰੁਸਤੀ ਦਾ, ਇਨਸਾਨ ਹੋਣ ਦਾ, ਫਲ-ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਜਿਹੇ ਚਮਤਕਾਰੀ ਉਤਪਾਦਾਂ ਦਾ, ਅਤਿ ਸੂਖਮ ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਦਾ, ਦਿੱਤੇ ਹੋਏ ਦਿਮਾਗ ਦਾ, ਬਖ਼ਸ਼ੇ ਹੋਏ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਅਤੇ ਜੋ ਵੀ ਹੋਰ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰ ਸਕੀਏ। ਕਰਤੇ ਦੇ ਸੋਹਲੇ ਗਾਉਣ ਦਾ ਨਤੀਜਾ (ਹੁਕਮ) ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਕੰਮ ਸਾਨੂੰ ਸਦਾ ਸੁੱਖ ਦੀ ਮਨੋਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੋਹਿਲੇ ਦੀ ਬਾਣੀ ਵਿਚ ਅੰਕਿਤ ਹੈ :

ਤੁਮ ਗਾਵਹੁ ਮੇਰੇ ਨਿਰਭਉ ਕਾ ਸੋਹਿਲਾ ॥
ਹਉ ਵਾਰੀ ਜਿਤੁ ਸੋਹਿਲੈ ਸਦਾ ਸੁਖੁ ਹੋਇਆ ॥ ਰਹਾਉ ॥ – 12
ਅਰਥ:ਤੂੰ ਮੇਰੇ ਨਿਰਭਉ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦੀਆਂ ਸਿਫ਼ਤਾਂ ਦਾ ਸੋਹਿਲਾ ਗਾ। ਭਾਵ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਿਫਤਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਵਸਾ ਲੈ। ਮੈਂਐਸੇ ਸੋਹਿਲੇ ਤੋਂ ਕੁਰਬਾਨ ਹਾਂ ਜਿਸ ਸਦਕਾ ਮਨ ਵਿਚ ਸਦਾ ਲਈ ਸੁੱਖ ਵਸ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਸੋ ਉਮੀਦ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਉੱਪਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਤੋਂ ‘ਹੁਕਮ’ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਿਚ ਆਸਾਨੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਪਰ ਹੁਕਮ ਨੂੰ ਪਛਾਣਨਾ ਹੀ ਆਖਰੀ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਅਸਲੀ ਕੰਮ ਹੈ ਹੁਕਮ ਮੰਨਣਾ ਜਾਂ ਕਹਿ ਲਈਏ ਹੁਕਮ ਨੂੰ ਸਿਰ ਮੱਥੇ ਮੰਨ ਕੇ ਜਿੰਦਗੀ ਜਿਉਣਾ। ਇਸੇ ਨੂੰ ਹੀ ‘ਭਾਣਾ ਮਿੱਠਾ’ ਕਰ ਕੇ ਮੰਨਣਾ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਿੱਖਣ ਲਈ ਗੁਰੂ ਦਾ ਲੜ੍ਹ ਫੜ ਕੇ ਮੁਸ਼ੱਕਤ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ।
ਪੂਰੀ ਸਾਇੰਸ ਅਸਲ ਵਿਚ ਹੁਕਮ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਉੱਪਰ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਸਾਇੰਸਦਾਨ, ਕੁਦਰਤ ਵਿਚ ਚੱਲ ਰਹੇ ਹੁਕਮ ਨੂੰ ਪਛਾਣਦੇ ਹਨ ਤੇ ਫਿਰ ਉਸ ਹੁਕਮ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਨਵੇਂ-ਨਵੇਂ ਉਤਪਾਦ ਅਤੇ ਤਕਨੀਕਾਂ ਵਿਕਸਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ ਪੰਛੀਆਂ ਦੀ ਉਡਾਨ ਪਿਛਲੇ ਹੁਕਮ ਨੂੰ ਸਮਝ ਕੇ ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ ਬਣਾਏ ਗਏ, ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਸਬੰਧੀ ਹੁਕਮ ਨੂੰ ਸਮਝ ਕੇ ਇੰਜਨ ਦਾ ਡਿਜ਼ਾਇਨ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ, ਵੇਲ੍ਹ ਮੱਛੀ ਸਬੰਧੀ ਹੁਕਮ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਪਣਡੁੱਬੀ ਇਜ਼ਾਦ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਕਿੰਗਫ਼ਿਸ਼ਰ ਨਾਮੀਂ ਪੰਛੀ ਦੀ ਚੁੰਝ ਅਤੇ ਸਰੀਰਕ ਬਣਾਵਟ ਅਨੁਸਾਰ ਬੁਲੇਟ ਟਰੇਨ ਦਾ ਬਾਹਰੀ ਢਾਂਚਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਵਾਤਾਵਰਨ ਵਿਚਲੀਆਂ ਤਰੰਗਾਂ ਸਬੰਧੀ ਜਾਣ ਕੇ ਟੈਲੀਫੋਨ, ਇੰਟਰਨੈੱਟ ਆਦਿ ਤਕਨੀਕਾਂ ਦੀ ਖੋਜ ਹੋਈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੱਖ ਵੱਖ ਪੌਦਿਆਂ, ਜੜ੍ਹੀ ਬੂਟੀਆਂ, ਰਸਾਇਣਾਂ ਸਬੰਧੀ ਹੁਕਮ ਪਛਾਣ ਕੇ ਦਵਾਈਆਂ ਬਣਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਲਗਭਗ 550 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਬਾਬੇ ਨਾਨਕ ਨੇ ਹੁਕਮ ਪਛਾਨਣ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਬਹੁਤੇ ਮੁਲਕਾਂ ਅਤੇ ਕੌਮਾਂ ਨੇ ਹੁਕਮ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਬੇਹੱਦ ਵਿਗਿਆਨਕ ਤਰੱਕੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਅੱਜ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਉੱਪਰ ਉਹ ਰਾਜ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇ ਸਿੱਖ ਜੋ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਿਗਿਆਨਕ ਸੋਚ ਵਾਲੇ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਸਨ, ਉਹ ਅੱਜ ਮੱਝ ਦਾ ਦੁੱਧ ਵਧਾਉਣ ਲਈ, ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਠੀਕ ਕਰਾਉਣ ਲਈ, ਬੱਚੇ ਪੈਦਾ ਕਰਾਉਣ ਲਈ, ਨੌਕਰੀਆਂ ਵਿਚ ਤਰੱਕੀਆਂ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਲਈ, ਠੱਗ ਬਾਬਿਆਂ, ਮੜ੍ਹੀਆਂ ਤੇ ਗੂਗਿਆਂ ਨੂੰ ਪੂਜੀ ਜਾਂਦੇ ਨੇ ਜਾਂ ਫ਼ਿਰ ਆਪਣੀਆਂ ਮੁਸੀਬਤਾਂ ਦਾ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਹੱਲ੍ਹ ਅਖੰਡ ਪਾਠ, ਅਰਦਾਸਾਂ ਅਤੇ ਲੰਗਰ ਨੂੰ ਹੀ ਸਮਝ ਲਿਆ ਹੈ। ਪਰ ਬਾਬੇ ਨਾਨਕ ਅਨੁਸਾਰ ਤਾਂ ਦੁਨਿਆਵੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋਣ ਲਈ ਤਕਨੀਕ, ਵਿਦਿਆ ਅਤੇ ਮਿਹਨਤ ਦਾ ਹੁਕਮ ਹੀ ਅਪਨਾਉਣਾ ਪਵੇਗਾ।
ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਅਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਉੱਨਤੀ ਲਈ, ਸਾਹਿਬ ਸਿਉ ਮੇਲ ਲਈ, ਸਦਾ ਸੁਖ ਅਤੇ ਚੜ੍ਹਦੀਕਲਾ ਲਈ ਬਾਬੇ ਨਾਨਕ ਨੇ ਕਿਰਪਾ ਕਰਕੇ ਸਾਨੂੰ ਇਸ ਸਬੰਧੀ ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਹੁਕਮ ਸਮਝਾਇਆ ਹੈ। ਇਸੇ ਹੁਕਮ ਜ਼ਰੀਏ ਹੀ ਬਾਬੇ ਨਾਨਕ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਹਰ ਗੁਰੂ ਅਤੇ ਭਗਤ ਨੇ ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਦੀ ਮੰਜਿਲ ਸਰ ਕੀਤੀ ਹੈ। । ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨਾਂ ਮੁਤਾਬਿਕ ਇਹ ਜਗਤ ਤਮਾਸ਼ਾ, ਇੱਕ ਖੇਡ ਹੈ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਹਾਂ ਇਸ ਦੇ ਖਿਡਾਰੀ। ਨਾਨਕ ਹੈ ਸਾਡਾ ਕੋਚ ਜੋ ਨਿਯਮ ਅਤੇ ਖੇਡਣ ਦੇ ਤੌਰ-ਤਰੀਕੇ ਦੱਸਦਾ ਹੈ। ਹੁਣ ਮਰਜ਼ੀ ਸਾਡੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਰੂਪੀ ਖੇਡ ਬਿਨਾ ਨਿਯਮ ਸਿੱਖੇ ਖੇਡਣੀ ਹੈ ਜਾਂ ਫ਼ਿਰ ਨਿਯਮਾਂ ਮੁਤਾਬਕ।

ਅਪਨਾ ਖੇਲੁ ਆਪਿ ਕਰਿ ਦੇਖੈ ਠਾਕੁਰਿ ਰਚਨੁ ਰਚਾਇਆ ॥ – (748)
(ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਨੇ ਜਗਤ ਰੂਪੀ ਇੱਕ ਖੇਡ ਰਚਾਈ ਹੈ ਅਤੇ ਖੁਦ ਹੀ ਇਸ ਵਿਚ ਵਸਿਆ ਹੋਇਆ, ਇਸ ਨੂੰ ਦੇਖ ਰਿਹਾ ਹੈ।)

ਮਨਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਕੈਨੇਡਾ
terahukum@gmail.com
ਲਿਖਿਆ : 04.04.2018
ਦਰੁਸਤ ਕੀਤਾ: 15.11.2025